شماری از زنان و فعالان حقوق زن از محدودیت‌های قانونی در خصوص صدور شناسنامه برای کودکان در غیابت پدران‌شان انتقاد می‌کنند و می‌گویند که مادران باید بتوانند برای فرزندان شان شناسنامه بگیرند.
براساس قانون ثبت احوال نفوس افغانستان، مادران نمی‌توانند برای فرزندان شان شناسنامه بگیرند. علاوه بر این، مادران در این کشور نمی‌توانند برای فرزندان شان پاسپورت بگیرند و حضور پدر یا یکی از اقارب نسبی کودکان برای دریافت شناسنامه یا پاسپورت شرط است.
زنان افغان وجود محدودیت در خصوص صدور شناسنامه یا پاسپورت برای کودکان در غیابت پدر را غیرمنطقی، غیرقانونی و بی‌توجهی به جایگاه مادر می‌خوانند و استدلال می‌کنند که این وضعیت بایستی تغییر کند.
زرقا یفتلی، فعال حقوق زن در دهم ماه مارچ (19 حوت) برای گرفتن شناسنامه برای دخترش «ویژه» به اداره ثبت احوال نفوس مراجعه کرده اما کارمندان این اداره به او گفته بودند که پدر و یا کاکای ویژه باید حضور داشته باشد در غیر آن صدور شناسنامه برای ویژه سخت است.
خانم یفتلی در یادداشتی در حساب کاربری فیسبوکش نوشته است که برای سفر به بیرون از کشور و گرفتن ویزه برای دخترش به شناسنامه‌ی کاغذی نیاز بود، او کاپی شناسنامه‌ی شوهرش را به اداره ثبت احوال نفوس با خود برده بود. او با بیان این‌که «مشکل با تماس گرفتن شوهرش از خارج حل شد»، نوشته است که نخست از وی پرسیدند که پدر ویژه کجا است و وقتی او پاسخ داده است که شوهرش در بیرون از کشور درس می‌خواند، مدیر بخش مربوطه گفته است که اگر پدرش نیست باید کاکایش حاضر باشد.
خانم یفتلی در ادامه نوشته است: «با مسأله‌ای روبه‌رو شدم که پیش از این نه با آن برخوردم و نه هم در موردش فکر می‌کردم. تجربه‌ای که سخت ناراحتم ساخت و یک آن متوجه شدم که برای رسیدن به حقوق برابر زنان در این کشور، باید از مسایل زیادی دست و پا گیر و غیرمنطقی گذشت.»
زهرا یگانه، دیگر فعال حقوق زن است که برای گرفتن شناسنامه و پاسپورت برای فرزندانش با مشکلات زیاد مواجه شده است. او می‌گوید چند سال پیش بحث‌هایی روی مسایل طلاق و سرپرستی فرزندانش بین او و شوهرش در جریان بود که به کابل آمد و شوهرش حاضر نشد کاپی شناسنامه‌اش را بدهد تا او بتواند برای فرزندانش شناسنامه بگیرد.
خانم یگانه به اطلاعات روز گفت که تاکنون برای گرفتن پاسپورت برای فرزندانش موفق نشده و دخترش شانس بسیار خوب دریافت بورسیه در خارج از کشور را نیز به دلیل نداشتن پاسپورت از دست داده است.
او گفت: «زمانی که من [به اداره پاسپورت] مراجعه کردم، هنوز سه ماه مانده بود که دخترم هژده ساله شود. برای ما گفتند تا پدر اولادهایت رسماً حضور نداشته باشد، پاسپورت نمی‌دهیم. گفتم اگر کاپی تذکره‌ی‌شان باشد گفتند نه به هیچ صورت نمی‌شود باید خودشان حضور داشته باشند. به من گفتند معلوم نیست با این اولادها چکار می‌کنی، شاید بگریزانی.»
زهرا یگانه افزود که اداره پاسپورت به او گفته بود که اگر پدر فرزندانش نیست، کاکای پدر فرزندانش را حاضر کند و یا اگر خانه‌ی کاکای پدر فرزندانش در کابل است، بیل برق آن خانه و تذکره شخصی را که با تذکره پدر فرزندانش سر بخورد، بیاورد.
او گفت: «من که مادرش هستم، از اول عمر تاکنون خرج‌شان را داده‌ام و سرپرست خانه هستم به اندازه بیل برق خانه کاکای شوهرم مشروعیت ندارم. حتا دخترم اعتراض کرد اما برایش گفتند که 25 ساله اگر باشی هم نیاز است که پدرت حضور داشته باشد.»
قوانین اسلامی
برای یافتن پاسخ به سوالی که چرا مادران در افغانستان نمی‌توانند برای فرزندان‌شان در نبود پدر شناسنامه یا پاسپورت بگیرند، به آموزه‌های دینی و قوانین اسلامی می‌رسیم. شماری از عالمان دینی می‌گویند در دین اسلام نسب فرزند به پدر بر می‌گردد، از همین رو پدر می‌تواند برای فرزندانش شناسنامه، پاسپورت یا سایر سندهای رسمی را بگیرد.
قاضی نذیراحمد حنفی، عضو مجلس نمایندگان افغانستان می‌گوید که در نظام اسلامی در مجموع نسب به پدر بر می‌خورد. او در گفت‌وگو با اطلاعات روز استدلال کرد که رفتن زنان به ادارات در جامعه‌ی کنونی همراه است با بی‌احترامی به زنان و ممکن است زنان در ادارات و بازار مورد آزار و اذیت قرار بگیرند از همین رو برای جلوگیری از بی‌حرمتی به زنان در ادارات و شاقه بودن این امر (رفتن زنان به ادارات) نیاز است که پدر برای فرزندانش شناسنامه بگیرد.
محمد سالم حسنی، عالم دین و استاد دانشگاه نیز به این باور است که از لحاظ شریعت اسلامی پدر فرزندان ولی شرعی حساب می‌شود و اگر پدر نباشد، جد پدری ولی شرعی محسوب می‌شود. او گفت که از نگاه قوانین افغانستان و شریعت اسلام، فرزندان به پدر تعلق می‌گیرد و اگر اتفاقی برای فرزند می‌افتد، مسئولیت آن به پدر بر می‌گردد.
آقای حسنی به اطلاعات روز گفت بحثی که مادران نمی‌توانند برای فرزندان خود شناسنامه بگیرند، بخشی از آن بر می‌گردد به دلایل فوق و بخشی از آن بر می‌گردد به این که ادارات دولتی احتیاط می‌کنند تا هویت یک شخص تثبیت نشود، مدارک هویتی را با مهر دولتی صادر نکند.
مسعود علیشنگی، سخن‌گوی اداره ملی احصاییه و معلومات می‌گوید که قانون ثبت و احوال نفوس شرایط احذ شناسنامه را مشخص کرده و در آن گفته شده است که به چه کسانی برای گرفتن شناسنامه نیاز است.
او به اطلاعات روز گفت: «شرایط را می‌دانیم. اگر به دین اسلام هم مراجعه کنیم، بیشتر این حقوق به پدر بر می‌گردد. چون فرزندان در قدم اول در تصرف پدر می‌باشند، کسی نمی‌تواند در غیاب پدر تذکره بگیرد. این به خاطر این است که جلوگیری شود از سوءاستفاده از تذکره.»
اداره ملی احصاییه و معلومات که در حال حاضر مسئول توزیع شناسنامه به شهروندان افغانستان است، استدلال می‌کند که محدودیت قانونی موجود منطقی است زیرا ممکن است در برخی حالات پدر بی‌خبر باشد و در غیاب و به ضرر وی از فرزندانش سوءاستفاده شود.
اداره ثبت احوال نفوس که پیش از این به‌حیث یک اداره مستقل کار می‌کرد، برای توزیع شناسنامه به‌صورت انفرادی و فامیلی ده شرط وضع کرده است. در شرط نهم آمده است: «متقاضی تذکره باید اصل و یا کاپی تذکره اقارب اصولی خویش (پدر، برادر، کاکا و یا پسرکاکا) را همراه (با فورم و 6 قطعه عکس) با فورم اخذ تذکره‌ی انفرادی به شعبه‌ی مربوطه تسلیم نماید تا براساس آن سلسله و ردیف فامیلی شان دریافت و در فورم، معلومات داده شود.»
ستم قانونی
فعالان حقوق زن استدلال می‌کنند که مشروط کردن صدور شناسنامه یا پاسپورت برای یک پسر یا دختر به حضور پدر بی‌احترامی به جایگاه مادر است و حقوق مادران را نقض می‌کند.
زرقا یفتلی استدلال می‌کند که در روند کار اداری برای تکمیل اسناد فرزندان در نبود پدر، اشکال قانونی وجود دارد و فرهنگ اداری افغانستان، جایگاه و نقش مادر را انکار می‌کند که باید به آن جداً پرداخت تا این اشکال قانونی و فرهنگی از میان برداشته شود.
او می‌افزاید: «رسم انکار زنان، نادیده‌گیری حقوق مادر همچنان که یک پدیده‌ی نامیمون فرهنگی است، شکل قانونی هم به خود گرفته است.»
فریده نیکزاد، فعال حقوق زن به این باور است که مادران تمام مسئولیت فرزندان را به‌دوش دارند و در مواردی برخی از پدران مسئولیت‌پذیر نیستند اما در مواردی همچون صدور شناسنامه که می‌رسد، قوانین به نحوی با مادران به شکل بی‌احترامانه برخورد می‌کند.
او به اطلاعات روز گفت که یک مادر حق ندارد که طفل خود را سفر ببرد و این نوعی محدودیت گذاشتن، عدم اعتماد و بی‌احترامی به مادران است که در آینده می‌تواند پیچیدگی‌های حقوقی را به وجود بیاورد.
لطیفه سلطانی، مسئول تنظیم برنامه‌های حقوق زن در کمیسیون مستقل حقوق بشر افغانستان می‌گوید بحث هویت مادر در قوانین افغانستان در حالت سردرگمی است و هویت در قانون ثبت احوال نفوس شهرت مکمل شخص شامل نام، تخلص، نام پدر، نام پدر کلان و تاریخ تولد است.
او به اطلاعات روز گفت: «ولی آنچه که زنان افغانستان با آن در هنگام گرفتن تذکره یا پاسپورت مواجه‌اند؛ مخصوصاً زنانی که شوهران‌شان را از دست داده‌اند یا بیوه شده‌اند، در واقع یک ستم قانونی است؛ ستمی که عملاً با ماده 22 قانون اساسی در تضاد است.»
مسئول تنظیم برنامه‌های حقوق زن در کمیسیون حقوق بشر می‌افزاید که قانون ثبت احوال نفوس ولی را طوری تعریف کرده است که مرتبط به پدر است و این مسأله حذف قانونی جنسیت است و با هیچ منطقی سازگاری ندارد.
فعالان حقوق زن استدلال می‌کنند که قوانین مربوط به ثبت احوال نفوس خلاف ماده 22 قانون اساسی است که حقوق شهروندان افغانستان را مساوی دانسته و قانون‌گذاران هم تاکنون در این مورد توجه نکرده‌اند.
درج نام مادر در شناسنامه
در حال حاضر یک مادر در صورتی می‌تواند برای فرزندانش در نبود شوهرش شناسنامه یا پاسپورت بگیرد که یکی از اقارب نسبی پدر فرزندانش حاضر به همکاری شود و یا به اداره مربوطه حاضر شود؛ راه‌حلی که همیشه پاسخ‌گو نیست.
فعالان حقوق زن و آگاهان استدلال می‌کنند که برای حل مشکلات موجود و این‌که یک مادر بتواند در نبود شوهرش برای فرزندانش شناسنامه یا پاسپورت بگیرد، نیاز است تا قوانین نافذه تعدیل و اصلاح شود.
لطیفه سلطانی می‌افزاید که جدا از مسأله‌ی هویت مادر، تعدیل ماده‌های قانون در بحث‌های مربوط به طلاق و میراث و شرایط طلاق که در قانون مدنی افغانستان به نفع مردان تسجیل شده است، به مرور زمان باید خواسته شود.
او گفت: «قوانینی که جنبه‌ی فقهی دارد، نظر به مرور زمان و خواست امروزی جامعه‌ی ما کم کم تعدیل و ماده‌های آن اصلاح شود … همگام با ضرورت جامعه و تقاضای زمان تلاش می‌کنیم این ماده‌های قانون به نفع حقوق بشری زنان تعدیل شود.»
در کنار تعدیل ماده‌های محدودکننده در قانون، درج نام مادر در شناسنامه‌ها راه‌حل دیگری است که می‌تواند به مشکلات موجود پایان دهد.
محمد سالم حسنی می‌افزاید که قوانین موجوده به مادران حق نمی‌دهد تا برای فرزندان شان شناسنامه یا پاسپورت بگیرند اما با تعدیل قانون اساسی و قانون مدنی می‌توان به زنان حق قایل شد. او گفت: «می‌توانیم روی بحث حق ثبت نام مادر در شناسنامه‌ی فرزندان پافشاری کنیم. در این‌جا مانع شرعی وجود ندارد. می‌تواند نام مادران در کنار نام پدران ثبت شود.»
این عالم دین استدلال می‌کند که درج نام مادر در شناسنامه‌ی فرزندان باعث می‌شود تا یک مادر بتواند در صورت نبود پدر یا یکی از اقارب نسبی شوهرش برای فرزندان خود شناسنامه یا پاسپورت بگیرد.
اداره ملی احصاییه و معلومات که اکنون مسئول توزیع شناسنامه نیز است، می‌گوید محدودیت‌های موجود در هنگام تهیه قانون در مشوره با حقوق‌دانان و آگاهان وضع شده است و این اداره سعی می‌کند قوانین موجود را اصلاح کند.
مسعود علیشنگی گفت که اداره ملی احصاییه و معلومات تلاش می‌کند یک طرح و قانون کامل را پس از اصلاح ارایه کند تا بتواند جواب‌گوی نیازمندی‌های فعلی جامعه‌ی افغانستان باشد.