دانشگاه کابل با داشتن حدود 23 هزار دانشجو، 850 استاد، 21 دانشکده، 500 میلیون افغانی بودجه‌ی سالانه و 86 سال فعالیت، بزرگترین نهاد آموزش عالی افغانستان است. این دانشگاه روزگاری در میان کشورهای همسایه و منطقه نام و نشان معتبری داشته اما در جریان جنگ‌های داخلی آسیب شدیدی خورده است. در 17 سال اخیر دانشگاه کابل دوباره رمقی گرفته و از ُبعد کمّی رشد نسبتا خوبی داشته اما از لحاظ کیفی همواره مورد انتقاد بوده است.
مسوولان دانشگاه کابل می‌گویند که این دانشگاه ظرفیت خوبی برای توسعه دارد اما از لحاظ ساختار مدیریتی وابستگی بیش از حد آن به وزارت تحصیلات عالی، دست و پای‌شان را بسته است. برای آن که این دانشگاه دوباره اعتبار و شهرت خوب خود را باز یابد، طرح استقلال این دانشگاه روی دست گرفته شده است. براساس این طرح قرار است دانشگاه کابل در 10 سال آینده به استقلال مالی و مدیریتی برسد. حمید‌الله فاروقی، رییس دانشگاه کابل می‌گوید: «طرح استقلالیت پوهنتون کابل در ماه اسد سال پار توسط مسوولان پوهنتون مطرح و از سوی رییس‌جمهور غنی پذیرفته شد. بر اساس این طرح پوهنتون کابل به استقلالیت مالی و مدریتی می‌رسد، یعنی پس از این پوهنتون کابل مستقل از وزارت تحصیلات عالی به‌عنوان یک واحد بودجه‌یی کار خواهد کرد.»
این طرح در بازه‌ی زمانی 10 سال عملی خواهد شد. پنج سال نخست صرف تحکیم زیربناها می‌شود و دانشگاه متکی به بودجه‌ی دولت خواهد بود. در این پنج سال تمرکز بیشتر روی ظرفیت‌سازی استادان، آماده‌سازی مواد درسی به‌روز، راه‌اندازی پژوهش‌های علمی و ساخت زیربناها می‌شود. اما در پنج سال دوم بیشتر روی استقلال مالی تمرکز می‌شود تا نیازهای مالی این دانشگاه از منابع غیردولتی تأمین شود.
کارشناسان از این طرح استقبال می‌کنند و آن را یک «تصمیم عالی» می‌خوانند که باید سال‌ها قبل انجام می‌شد، اما می‌گویند که مدت‌زمان 10 سال برای استقلال کامل، به‌خصوص استقلال مالی غیرواقعبینانه است.
الهام غرجی، پژوهش‌گر مسایل روابط بین‌الملل که تجربه‌ی مدیریت یک دانشگاه خصوصی را در کارنامه‌اش دارد می‌گوید که استقلال مالی ایجاب میکند که منابع مالی جدید برای فعالیت و حمایت از برنامه‌های توسعه‌یی دانشگاه ایجاد شود. به گفته‌ی او دانشگاه‌های خارجی معمولا بخشی از این منابع را از طریق اخذ فیس، جلب کمک و پروژه‌های تحقیقی به‌دست می‌آورند اما بخش عمده‌ی درآمد دانشگاه‌های دولتی در خارج از افغانستان هنوز هم از طریق دولت‌ها تامین می‌شود؛ یعنی اکثر دانشگاه‌های دولتی در بیرون از کشور به لحاظ مالی خودکفا نیستند: «خودکفایی دانشگاه کابل طی ده سال آینده فکر کنم کمی غیرواقعبینانه باشد.»
مزیت‌های استقلال
دانشگاه کابل حدود 850 استاد و 800 کارمند اداری دارد اما در استخدام و اخراج آن‌ها هیچ صلاحیتی ندارد و استادان آن از طریق وزارت تحصیلات عالی معرفی می‌شوند؛ امری که به گفته‌ی آقای فاروقی، جایگاه دانشگاه کابل را به‌لحاظ کیفی حتی در مقایسه با دانشگاه‌های خصوصی تنزیل داده است: «وقتی که پوهنتون در قسمت استخدام استادان، کارمندان و جذب شمار دانشجو نظر به ظرفیت‌های خود استقلالیت نداشته باشد، طبعا در بسیاری موارد به مشکلات مواجه می‌شود. به‌طور مثال ما این‌جا نشسته‌ایم، خبر نداریم از بالا یک نفر که اهلیت و ظرفیت مدیریت یک پوهنزی را ندارد به عنوان رییس یک پوهنزی تعیین می‌شود. امروز ما یک مامور بی‌کفایت خود را برطرف کرده نمی‌توانیم، به این دلیل که او را پوهنتون کابل استخدام نکرده است. استقلالیت به ما این اجازه را می‌دهد که استادان و کارمندان خود را نظر به معیارهای اکادمیک جذب کنیم.»
بر اساس طرح استقلالیت، دانشگاه کابل توسط یک گروه زیر عنوان «هیأت امنا» که در رأس آن رییس دانشگاه کابل قرار دارد، فعالیت خواهد کرد.
به اعتقاد آقای غرجی استقلال مدریت-مالی، چالش‌های زیادی دارد که عبور از آن به حمایت سیاسی مستمر نیازمند است که از وجود آن نمی‌توان زیاد مطمیین بود. در ضمن او تأکید میکند که این طرح باید چارچوب نظارتی مشخص و روشنی را برای جلوگیری از فساد و سیاسی‌شدن دانشگاه در نتیجه‌ی استقلالیت مدریتی تعریف کند و میزان پاسخگویی در آن را افزایش دهد.
به گفته‌ی رییس دانشگاه کابل، اکنون که این دانشگاه مستقل نیست، منتظر این است که وزارت تحصیلات عالی و وز ارت خارجه برای استادان بورس تحصیلی بدهد، در حالی که اگر دانشگاه مستقل باشد، برای ارتقای ظرفیت استادان دانشگاه کابل با کشورها و موسساتی که بورس می‌دهند خود وارد عمل خواهد شد.
براساس این طرح در نخستین اقدام در سال‌های 1398 و 1399 و به ادامه‌ی آن قرار است شماری از استادان دانشگاه کابل برای ارتقای ظرفیت در مقاطع ماستری و دکتورا به بیرون از کشور بروند. رییس دانشگاه کابل می‌گوید خلای که در نبود این استادان ایجاد می‌شود را با جذب استادان جدید که در بازار کار افغانستان موجود است، پر می‌کنند. اکنون کمتر از 10 درصد استادان دانشگاه کابل دکتورا دارند، در حالی که این رقم در دانشگاه‌های معتبر جهان، در حدود 90 درصد است. از 850 استاد دانشگاه کابل، صد نفر دکتورا، حدود ۴۵۰ نفر ماستری و حدود ۲۵۰ نفر دیگر لیسانس دارند.
یکی از نقدهای دیگری که همواره دانشگاه کابل با آن مواجه بوده، جای خالی تحقیقات علمی در این نهاد است. آقای فاروقی نبود منابع کافی مالی را دلیل عمده‌ی این خلا عنوان میکند: «امروز ما در دانشگاه کابل مراکز تحقیقاتی داریم اما به دلیل اینکه منابع مالی کافی وجود ندارد، محققان دل‌سرد اند. برای ابتدایی‌ترین نیازها منابع مالی وجود ندارد.» به گفته‌ی او با کسب استقلالیت هدف عمده‌ی که دانشگاه آن را دنبال میکند، تحقیق‌محور ساختن دانشگاه کابل خواهد بود. وقتی دانشگاه استقلالیت و پول کافی داشته باشد، اداره‌های تحقیقات علمی خود را با وسایل و امکانات احصایوی و منابع مور نیاز به‌شمول انترنت و کمپیوتر مجهز میکند و منابع و امکانات کافی در اختیار محققان قرار خواهد داد تا آنان تشویق شوند و تحقیقات علمی در این نهاد جا بیفتد: «استقلالیت کمک میکند که انرژی تازه در این نهاد تزریق شود.»
به اعتقاد آقای غرجی اما ظرفیت انجام پژوهش‌های علمی برای جلب و اجرای پروژه‌های علمی در دانشگاه کابل، خصوصا در عرصه‌های علوم طبیعی و نو‌آوری تکنولوژی که بیشترین پول را جلب می‌کنند، در حال حاضر وجود ندارد. به گفته‌ی او پروردن چنین ظرفیتی خود دهه‌ها زمان لازم دارد. او می‌افزاید که ایجاد محیط حقوقی این کار نیز بسیار زمان‌گیر است.
استقلالیت مالی
فعلا بودجه‌ی دانشگاه کابل را وزارت تحصیلات عالی پرداخت میکند و مقدار آن حدود 500 میلیون افغانی است، امری که به گفته آقای فاروقی برنامه‌های توسعه‌یی دانشگاه کابل را مختل کرده است. آقای فاروقی می‌گوید در طرح استقلالیت دانشگاه کابل این مشکل رفع شده است و از این پس این دانشگاه به عنوان یک واحد مستقل بودجه‌یی کار خواهد کرد: «تقاضای ما از دولت این است که بودجه را به‌شکل یک بسته مستقیم به دانشگاه کابل به‌عنوان یک واحد بودجه‌یی پرداخت کند، تا ما آن را نظر به برنامه‌های که خود تشخیص می‌دهیم مهم است و اولویت دارد مصرف کنیم. به‌طور مثال اگر ما می‌خواهیم برنامه X را عملی نکنیم و برنامه Y را عملی کنیم، صلاحیتش را داشته باشیم.»
آقای فاروقی می‌گوید بودجه‌یی که اکنون برای دانشگاه کابل داده می‌شود اندک است و 90 درصد آن صرف حقوق کارمندان و استادان می‌شود و باقی 10 درصد آن برای مواد آموزشی، برق، مواد سوختی و دیگر نیازهای اولیه دانشگاه به‌مصرف می‌رسد. بودجه‌ی دانشگاه کابل سالانه حدود 600 میلیون افغانی است.
به گفته او اما برای برنامه‌های تحقیقی، توسعه‌یی، ساخت زیربناها و پرورش کدرهای مجرب با استفاده از بورس‌ها و سایر خدمات بودجه کافی موجود نیست.
منابع خودکفایی دانشگاه کابل کدام‌هااند؟
دانشگاه کابل یک دانشگاه دولتی است و تحصیل در آن برای شهروندان طبق قانون اساسی رایگان است. بنابراین دانشگاه نمی‌تواند از دانشجویان فیس اخذ کند؛ چیزی که به گفته‌ی آقای غرجی برای استقلالیت مالی «بسیار مهم» است.
رییس دانشگاه کابل اما از اراضی، آزمایشگاه، برنامه‌ی ماستری و ایجاد «نهاد حامیان» دانشگاه کابل به عنوان منابع درامدزا برای دانشگاه یاد میکند و می‌گوید که این منابع دانشگاه را در درازمدت خودکفا خواهد کرد: «در صورتی که استقلالیت داشته باشیم از این منابع باالقوه که در داخل پوهنتون کابل موجود است، استفاده اعظمی می‌کنیم.»
به گفته‌ی او در چوکات قانون مشارکت خصوصی، دانشگاه کابل می‌تواند قسمت‌های از زمین دانشگاه را در اختیار بخش خصوصی قرار دهد تا آنان مطبعه، فروشگاه‌های کتاب و موارد از این دست ایجاد کنند.
آقای فاروقی آزمایشگاه‌های موجود در دانشکده‌های علوم طبیعی و ساینسی دانشگاه کابل را از دیگر منابع درامدزای این نهاد می‌خواند. به گفته‌ی او دانشگاه کابل می‌تواند این آزمایشگاه‌ها را با نهادهای خصوصی قرارداد کند؛ طوری که دانشجویان دوره‌ی کارآموزی خود را در آن بگذرانند، استادان با استفاده از آن تحقیقات خود را انجام دهند و در کنار این‌ها نظر به قرارداد برای دانشگاه نیز سود بیاورد: «به‌طور مثال ما می‌توانیم از لابرتوارهای پوهنزی انجنیری به عنوان یک منبع عایداتی استفاده کنیم. پروژه‌های تحقیقی که در وزارت‌خانه‌ها به داوطلبی سپرده می‌شوند با استفاده از این لابرتوارها توسط استادان ما انجام شود. عایدی که از آن به دست می‌آید هم به استاد و هم به دانشگاه کمک میکند.»
آقای فاروقی راه‌اندازی برنامه‌ی ماستری را یکی دیگر از منابع عایداتی در دانشگاه کابل عنوان میکند. به گفته‌ی آقای فاروقی دانشگاه کابل با توجه به تجربه و ظرفیت‌های که دارد، می‌تواند ده‌ها برنامه‌ی ماستری را راه‌اندازی کند اما اکنون به‌دلیل اینکه استقلالیت ندارد و نمی‌تواند استادانی که در بازار کار موجود است را جذب کنند این برنامه‌ها آنچنان که باید، عملی نشده است.
به گفته‌ی او پیش از این برای برنامه‌ی ماستری در هر سمستر 20 هزار افغانی سقف تعیین شده بوده. در حالی که دانشجویان در دانشگاه‌های خصوصی در هر سمستر رقمی حدود 100 هزار افغانی می‌پردازند: «ما این قیودات را برداشتیم، زیرا با آن 20 هزار نمی‌توانستیم استادان خوب استخدام کنیم و حتی استادان خود ما حاضر نبودند که با معاش هر ساعت 600 افغانی تدریس کنند، چون آنان در دانشگاه‌های خصوصی معاش بیشتر دریافت می‌کردند. ما این سقف را برداشتیم و اکنون از هر سمستر 70 هزار افغانی می‌گیریم. هم‌اکنون ما برای وزارت‌های خارجه، مالیه، اداره دادستانی کل و بانک مرکزی برنامه‌های ماستری آماده کرده‌ایم و دانشجویان شان عملا درس می‌خوانند.»
با آن هم آقای فاروقی می‌گوید که در دو سال گذشته درامد دانشگاه کابل از منابع محدود از 20 میلیون افغانی به حدود 120 میلیون افغانی رسیده است. در ضمن آقای فاروقی از ایجاد نهادی زیر عنوان «حامیان دانشگاه کابل» خبر می‌دهد و می‌گوید از دانشجویانی که از دانشگاه کابل فارغ شده‌اند می‌خواهیم عضو این نهاد شوند و در حد توان دانشگاه را کمک کنند.
دانشگاه کابل در دهه‌های نخست پس از تأسیس به لحاظ مدیریتی و مالی مستقل بود و به عنوان یکی از دانشگاه‌های معتبر در منطقه شناخته شده بود، اما پس از دهه‌ی 60 در پی تغییر نظام و بی‌ثباتی سیاسی و ناامنی اقتدار اکادمیک خود را از دست داد. اکنون مسوولان دانشگاه کابل در پی این است که با کسب استقلالیت جایگاه دانشگاه کابل را در منطقه احیا کند.
بیشتر بخوانید