حسین‌علی جوادی
مقدمه
چند روز قبل یک‌نهاد هواشناسی آمریکایی بنام Air Visual کابل را آلوده‌ترین شهر جهان اعلان کرد. بر اساس معلومات این نهاد، میزان آلودگی هوا در کابل به مراتب بیشتر از حد مجاز مطابق به شاخص کیفیت هوا میباشد.
آلودگی هوا در جهان یک معضل تازه نیست؛ سال‌هاست که کشورهای مختلف به‌ویژه کشورهای توسعه‌یافته با این مشکل به‌صورت جدی دست‌وپنجه نرم می‌کنند. بر اساس گزارش سازمان صحی جهان، سالانه در حدود سه میلیون نفر در جهان به دلیل آلودگی هوا جان‌های‌شان را از دست می‌دهند و این رقم در حدود 90% کشورهای توسعه‌یافته را شامل شده و تنها 10% مربوط کشورهای درحال رشد و عقب‌مانده میباشد.
بر اساس گزارش‌های این سازمان در بعضی کشورها میزان تلفات به دلیل آلودگی هوا بیشتر از قربانیان حوادث ترافیکی در آن کشورها است. اما سوال این است که افغانستان با آن‌که از جمله کشورهای درحال رشد است، چرا پایتخت آن از نقطه‌نظر میزان آلودگی در صدر جدول شهرهای آلوده‌ی جهان جا خوش می‌کند؟ چه چیز باعث آلوده کردن هوای شهر کابل می‌شود؟
همه‌ساله با فرارسیدن فصل سرما و از راه رسیدن زمستان، انبوه از ذغال سنگ در کلان‌شهرهای مانند کابل، مزار شریف، هرات و … سرازیر شده و به منظور تسخین خانه‌ها، منازل و دفاتر از آن استفاده می‌شود. از سوی هم این مواد به‌ظاهر مفید اما خطرناک و کشنده به دلایلی چون رشد سیل‌آسای نفوس این شهرها، فقر و میزان درامد پایین شهروندان، تولید انرژی حرارتی بالا و قیمت مناسب آن، خریدار بسیاری دارد.
از آن‌جایی که متأسفانه به دلیل ناتوانی دولت در امر تأمین انرژی مورد نیاز شهروندان، بدیلی به جای ذغال سنگ برای گرم ساختن محیط زندگی شهروندان وجود ندارد و مردم مجبورند بدون درک اضرار ذغال سنگ از احتراق این مواد، انرژی حرارتی مورد ضرورت خانه‌ها و دفاترشان را تأمین کنند.
درین نوشته تلاش می‌شود در مورد آلودگی هوا، انواع آلوده‌کننده‌های آن و این که این آلوده‌کننده‌ها از کدام منابع وارد اتمسفیر زمین می‌گردند، به صورت خلاصه و گذرا بحث شود تا خوانندگان گرامی با درک خطرات آلودگی هوا، منابع آلوده‌کننده‌ها را شناخته، به اضرار آن پی برده و در امر پاک نگه‌داشتن هوای شهرشان تلاش نمایند.
آلودگی هوا چیست؟
موجودیت هر مواد بیگانه به غیر از ترکیب هوا به‌نام آلوده‌کننده‌ها یاد می‌شوند و هرگاه مقدار این آلوده‌کننده از حد مجاز بیشتر باشد و وجود آن نظر به یک‌زمان باعث اختلال در روند عادی زندگی انسان، حیوان و گیاه شود و یا به اشیا و متعلقات انسان ضرر برساند درین صورت گفته می‌شود که هوا آلوده است.
از سوی دیگر، هوا یکی از عناصر اساسی حیات انسان به‌حساب می‌آید و در صورت تنفس هوای آلوده، انسان به امراض گوناگون مانند آمفیزم یا تخریب کیسه‌های هوایی، برونشیت مزمن، حساسیت، آسم یا مقاومت مجاری تنفسی در برابر هوا، پنومونیا یا عفونت دستگاه تنفسی و سرطان شش، معده و بیماری‌های قلبی، مواجه می‌شوند. همچنان آلودگی هوا از راه‌های مختلف باعث امراض گوناگون در انسان‌ها می‌شود و تأثیرگذاری آن در اشخاص دارای سنن مختلف متفاوت‌اند و درین میان، کودکان و افراد مسن بیشتر در معرض خطر آلودگی هوا قرار دارند.
انواع آلوده‌کننده‌های هوا
آلوده‌کننده‌های مختلف می‌توانند در هوا وجود داشته باشند اما به دلیل مضر بودن، پنج نوع آلوده‌کننده‌ها در هوا بیشتر مورد بحث هستند که هرکدام آن‌ها در ذیل شرح داده می‌شود.
کاربن مو نو اکساید (CO)
کاربن مو نو اکساید از نظر خواص فیزیکی یک گاز بی‌بو و بی‌رنگ اما سمی میباشد که عمدتاً درنتیجه‌ی احتراق مواد کیمیاوی تشکیل می‌شود. این گاز از جمله پر گسترش‌ترین آلوده‌کننده‌ی هوا به‌حساب می‌آید و به دلایل چون عدم موجودیت کافی اکسیجن در محیط، درجه‌ی پایین حرارت، مدت‌زمان باقی ماندن گاز مخلوط در هوا و مواد سوختانده شده در درجه‌ی حرارت بالا و نارسایی موجود در محیط احتراق، تشکیل می‌شود. در صورت تنفس این گاز توسط انسان، مقدار کمتر آکسیجن توسط خون انتقال داده شده و برعکس کاربن مو نو اکساید مذکور در هموگلوبین خون چسپیده و باعث تشکیل کربوکسی هموگلوبین (COHb) می‌شود. این عمل باعث می‌شود تا میزان اکسیجن در خون کاهش‌یافته و درنتیجه این فرایند اثرات نامطلوب را روی مغز و قلب انسان می‌گذارد.
اکسایدهای نایتروجن (NOx)
از میان اکسایدهای نایتروجن، نایتروجن مونواکساید و نایتروجن دای اکساید بیشتر در آلودگی هوا سهم دارند و به همین دلیل بیشتر در آنالیز کیفیت هوا از نقطه‌نظر میزان اکساید نایتروجن، تنها همین دو نوع آن مورد برسی قرار می‌گیرند. این گازها در مقایسه با کاربن مونواکساید بیشتر سمی بوده و خطرات جدی‌تری را متوجه انسان‌ها می‌سازند.
اکساید سلفر
بیشترین مواد سوخت نظیر ذغال سنگ و مواد نفتی دارای مقدار زیاد سلفر می‌باشند و در نتیجه احتراق این مواد، سلفر مذکور باعث تشکیل سلفردای اکساید (SO2) گردیده که بعداً این گاز در فضا پخش می‌شود. اکساید سلفر در هوا به شکل آلوده‌کننده‌ی هوا عرض‌اندام نموده و وجود آن باعث امراض گوناگون در انسان‌ها می‌شود. این گاز منجر به تحریک مجاری تنفسی مخصوصاً در قسمت بینی و گلو گردیده و انسان را مبتلا به امراض چون برونشیت، آسم و آمفیزم می‌نماید. علائم که بعد از تنفس مقدار زیاد سلفردای اکساید در وجود دیده می‌شود عبارت از مشکلات تنفسی، کاهش سیستم دفاعی شش‌ها و تشدید امراض قلبی و شش می‌باشند.
از سوی دیگر در صورت تصعید سلفردای اکساید و تعامل آن با بخارات هوا، باران‌های اسیدی ـ که عمدتاً روی گیاهان اثرات نامطلوب داشته و باعث از بین رفتن آن‌ها می‌گردد- تشکیل می‌شود.
ذرات معلق (PM)
هر ماده (به جز آب) که در حالت مایع یا جامد وارد اتمسفیر زمین می‌گردد و دارای اندازه‌ی میکروسکوپی یا کوچک‌تر از آن اما بزرگ‌تر از اندازه‌ی مالیکولی (2 انگستروم) باشند، به‌نام ذرات معلق یاد می‌گردند. این ذرات به مراتب مضرتر از سایر آلوده‌کننده‌های هوا می‌باشند زیرا به‌سادگی می‌توانند وارد سیستم تنفسی شده و خود را در شش‌ها و حتا سیستم خون رسانده و انسان را مصاب به امراض قلبی و تنفسی نمایند. برای مطالعه‌ی دقیق این ذرات غلظت، اندازه، ترکیب کیمیاوی و فازشان مهم است.
ذرات معلق در هوا به بخش‌های چون آئروسل یا ذرات کوچک جامد یا مایع پخش‌شده در هوا، گردوغبار، ذرات جامد که در نتیجه‌ی سرد شدن بخارات حاصل می‌شوند، ذرات مایع، ذرات دارای کاربن ناشی از احتراق بی‌رویه و هایدروکاربن‌های حلقوی معطر، تقسیم می‌شوند.
منابع آلودگی هوای کابل و نوعیت آلوده‌کننده‌ها در آن
به‌صورت عموم دو منبع عمده‌ی آلودگی هوا وجود دارند؛ منابع طبیعی و مصنوعی. هرگاه آلوده‌کننده‌ها بدون دخالت انسان- به‌عنوان فکتور بارز تغییردهنده‌ی کیفیت هوا- وارد سیستم هوایی زمین گردند، به‌نام آلوده‌کننده‌های طبیعی یاد می‌شوند. این بخش شامل گازهای آتش‌فشانی، میتان، کاربن مونواکساید، کاربن دای اکساید که در اثر تخمیر مواد در طبیعت تشکیل‌شده و گرده‌ی گیاهان که آلرژی‌زا هستند، می‌گردند. این آلوده‌کننده‌ها دارای دوران کوتاه بوده و جزء دوران طبیعت می‌باشند. کابل از نقطه‌نظر فعالیت‌های زمین‌شناسی خیلی فعال نیست و در آن هیچ‌گونه اثر وقوع فعالیت‌های آتش‌فشانی دیده نمی‌شود. بناً هوای این شهر از این منشأ خیلی کم آلوده می‌شود.
اما در کنار منابع طبیعی آلودگی هوا، ممکن آلوده‌کننده‌ها از منابع مصنوعی نیز منشأ بگیرند. منابع مصنوعی آلودگی هوا آن‌هایی هستند که انسان‌ها به‌صورت مستقیم در تولیدشان سهیم باشند. این منابع در شهر کابل با در نظر داشت حالت سکون یا متحرک به بخش‌های مختلف تقسیم می‌شوند که در ذیل می‌آیند.
بخش‌های خانگی/ تجاری
آلوده‌کننده‌های که در اثر احتراق مواد سوخت به‌منظور پخت‌وپز، نظافت و استفاده از حشره‌کش‌ها وارد سیستم هوایی می‌گردند به‌نام آلوده‌کننده‌های خانگی یا تجاری یاد می‌شوند. این نوع آلوده‌کننده‌ها بیشتر در سطح شهرها دیده می‌شوند. کابل به‌عنوان پایتخت و یکی از شهرهای بزرگ کشور، حدود پنج ملیون جمعیت را در خود جا داده است. از سوی دیگر رو آوردن انبوه از جمعیت به دلایل مختلف چون فرصت بهتر شغلی به‌سوی این شهر، کابل را به یک شهر غیر‌پلانی و فاقد سهولت‌های شهری تبدیل نموده است حتی که نظام شهرنشینی درین شهر خارج از کنترل دولت قرار دارد. از سوی دیگر در فصل سرما یک بخش بزرگ از شهرنشینان کابل به دلیل فقر و تنگ‌دستی برای گرم ساختن محیط خانه‌های‌شان از مواد سوخت غیرمجاز و مضرر برای محیط‌زیست مانند پلاستیک، رابر، تکه‌های کهنه، مبلایل، چوب‌های ارچه و بلوط و زغال‌سنگ تصفیه نشده استفاده می‌کنند. هرکدام از این مواد انواع مختلف آلوده‌کننده‌های هوا را تولید و در فضای کابل پخش می‌کنند. در کنار خانواده‌های بی‌بضاعت، نانوایی‌ها، حمام‌های عمومی در شهر و کارخانه‌های تولیدی که در حومه‌های شهر کابل به دور از انظار دولت ساخته‌شده‌اند و روزانه مقدار زیاد مواد خطرناک برای محیط‌زیست نظیر مبلایل و پسمانده‌ی مواد نفتی کارخانه‌های تخنیکی را احتراق می‌نمایند، در آلوده ساختن هوای شهر کابل نقش بزرگی دارند. از میان این‌ها ذغال‌سنگ بیشتر خریدار داشته و توسط اکثر از خانواده‌ها استفاده می‌گردند. پس بخاری‌های را که در خانه‌ها به‌منظور تولید انرژی حرارتی نصب‌شده‌اند و در آن ذغال به حیث منبع تولیدکننده‌ی انرژی استفاده می‌شود، می‌توان به‌عنوان یک دستگاه کوچک تولید نیرو در نظر گرفت. این دستگاه‌ها به‌صورت جمعی باعث مصرف شدن مقدار زیاد ذغال‌سنگ گردیده و از سوی دیگر زمینه‌ی تولید مقدار زیاد خاکستر و پخش حجم عظیم دود در فضای شهر را فراهم می‌سازد. تولید مقدار زیاد خاکستر باعث آلوده‌ساختن خاک‌ها گردیده اما دود تصعید شده در هوا باعث پخش شدن انواع مختلف آلوده‌کننده‌ها در فضای شهر می‌شود. این آلوده‌کننده‌ها انواع مختلف عناصر و ترکیبات ساده و مغلق کیمیاوی را شامل می‌شوند. هرگاه میزان این آلوده‌کننده‌ها در هوا بیشتر از حد مجاز باشد می‌توانند اثرات مخرب را روی محیط و افراد که در آن محیط زندگی می‌کنند بگذارد. مواد زهری کیمیاوی در فضا در ابتدا توسط دود زغال در فضا بخش می‌شود و بعد از طریق مجرای تنفسی داخل سیستم تنفسی بدن انسان گردیده و باعث امراض گوناگون در انسان‌های می‌شود. بر اساس تحقیقات انجام‌شده دود تولیدشده از ذغال سنگ نه‌تنها بالای سیستم تنفسی اثر داشته بلکه می‌تواند باعث اختلال در سیستم عصبی نیز گردد.
بخش صنعتی
فعالیت‌های صنعتی باعث تولید مقدار زیاد آلوده‌کننده‌ها مانند کاربن مو نو اکساید، هایدروکاربن و ترکیبات کیمیاوی می‌گردند و در تولید آن‌ها انسان مستقیماً سهم دارد. این آلوده‌کنندها از صنایع نیروگاه‌های حرارتی، کارخانه‌های تولید مواد کیمیاوی، سیمنت‌سازی، کاغذسازی، نساجی، دباغی و غیره وارد هوا می‌گردند. کابل با مساحت کوچک، در کنار جمعیت بزرگ کارخانه‌های صنعتی زیادی را در خود جا داده است. بناً نمی‌توان از نقش مخرب این کارخانه‌ها بالای محیط‌زیست و به‌صورت خاص آلوده ساختن هوا چشم‌پوشی کرد.
بخش ترانسپورت
گسترش نفوس در شهرها و شهرسازی بی‌رویه باعث تولید حجم زیاد آلوده‌کننده‌ها در هوا می‌گردند. آلودگی ناشی از حمل‌ونقل وسایل نقلیه به شکل گازهای خروجی از اگزوز، ذرات معلق و صدا می‌باشند. کابل شهر پنج‌میلیونی اما فاقد یک سیستم ترانسپورت منظم شهری است. روزانه صدها عراده موتر در جاده‌های این شهر در حال عبور و مرورند. بخش ترانسپورت در شهر کابل از دو طریق باعث ایجاد آلودگی هوا می‌گردند. یکم؛ اکثریت جاده‌های این شهر به‌خصوص جاده‌های حومه‌ی شهر خامه اند و با عبور و مرور عراده‌جات حجم بزرگ از خاک‌ها ـ که اکثراً ملوس به آلوده‌کننده‌های دیگر از جنس پاتوژن و بخصوص کلیفورم می‌باشند،-تولید و در فضای شهر پخش می‌شوند. این مواد غنی از ذرات معلق‌اند که برای صحت انسان‌ها خیلی مضر می‌باشند. دوم؛ تعداد زیادی از عراده‌جات که در جاده‌های شهر در حال عبور و مرورند کهنه و فرسوده‌اند و روزانه حجم بزرگ گازارت مضر مانند کاربن مو نو اکساید و کاربن دای اکساید را تولید می‌کنند و باعث آلوده ساختن هوای شهر می‌گردند. بر علاوه استفاده از مواد سوخت نفتی بی‌کیفیت در موترها باعث تولید مقدار زیاد دود که حاوی کاربن مونواکساید میباشد، می‌گردند.
شاخص کیفیت هوا (Air Quality Index) و مقایسه کیفیت هوای شهر کابل با آن
بر اساس این شاخص، کیفیت هوا به شش بخش مختلف تقسیم می‌شود که هر دسته نشان‌دهنده‌ی میزان تاثیرگذاری آلودگی هوا روی سلامت انسان‌ها میباشد.
کیفت هوا زمانی خوب گفته می‌شود که شاخص کیفیت هوا در آن در انتروال 0 ـ 50 تغییر نماید. درین حالت کیفیت هوا رضایت‌بخش بوده و هوا ازنقطه‌نظر آلودگی بی‌خطر یا دارای خطر کم میباشد.
هوا ازنظر کیفیت به درجه‌ی متوسط قرار دارد، اگر شاخص کیفیت آن در حدود 50 الی 100 باشد. کیفیت هوا در این حالت قابل‌قبول بوده درحالی‌که بعضی از آلوده‌کننده‌ها ممکن باعث ایجاد امراض در بعضی افراد گردد.
هوا زمانی ناسالم برای گروه حساس به شمار می‌آید که اندازه‌ی شاخص کیفیت آن بین 101 و 150 قرار داشته باشد.
هوا از نظر کیفیت ناسالم گفته می‌شود اگر AQI بین 151 و 200 تغییر نماید. افرادی که در مقابل آلودگی حساس هستند بیشتر از دیگران در معرض خطرات هوای ناسالم قرار می‌گیرند.
هوا زمانی خیلی ناسالم پذیرفته می‌شود که AQI در آن بین 201 تا 300 در تحول باشد. هوای با چنین کیفیت، هشداری است بر سلامتی انسان‌ها. این یعنی انسان ممکن با تنفس هوای با AQI در حدود 300 مبتلابه امراض گوناگون تنفسی و قلبی شوند.
هرگاه AQI هوا بیشتر از 300 باشد نشان‌دهنده‌ی خطرناکی هوا است و اخطار جدی را متوجه انسان‌ها می‌کند. در این حالت بیشتر دولت‌ها اعلان حالت اضطرار می‌کنند زیرا درین وضعیت تمام افراد جامعه تحت تأثیر آلودگی هوا قرار می‌گیرند.
بر اساس نتیجه‌ی که توسط سازمان هواشناسی آمریکایی Air Visual ارائه شد، نشان می‌دهد که میزان شاخص کیفیت هوا در کابل در حدود 350 میباشد و این نشان‌دهنده‌ی آن است که کیفیت هوای کابل به درجه‌ی «خطرناک» رسیده است و دولت باید حالت اضطرار اعلان نماید. هرگاه شبانه شاخص کیفیت هوای کابل را بررسی کنیم در می‌یابیم که اکثر اوقات AQI هوای کابل بین 151 و 200 قرار دارد و نشان می‌دهد که هوای کابل از نظر کیفیت ناسالم میباشد.
نتیجه‌گیری
آلودگی هوای کابل در کنار آلودگی آب یکی از معضلات بزرگ محیط زیستی فرا راه شهرنشینان کابل میباشد. میزان آلودگی هوا با فرارسیدن فصل زمستان چند برابر می‌شود و این افزایش چشم‌گیر وابسته به میزان استفاده وسیع ذغال‌سنگ به‌منظور تسخین خانه‌ها میباشد. استفاده از ذغال‌سنگ به‌صورت غیر استندرد و بدون تصفیه مربوط به اقتصاد ضعیف شهرنشینان است. یک شهروند فقیر در کنار سوزاندن ذغال‌سنگ از انواع مختلف مواد مثل کاغذ، پلاستیک، رابر و تکه نیز استفاده می‌کنند و این مواد انواع مختلف آلوده‌کننده‌ها را وارد سیستم هوا می‌سازد. در کنار ذغال‌سنگ مقدار زیاد ذرات معلق به شکل گردوخاک از طریق جاده‌های خامه‌ی شهر در فضای شهر تصعید می‌نماید.
بر اساس داده‌های مرکز هوای شناسی Air Visual در آمریکا کیفیت هوای کابل در حالت بحرانی قرار دارد و بر اساس مقیاس شاخص کیفیت هوا، هوای این شهر به درجه‌ی خطرناک رسیده و با تنفس هوای با این‌گونه کیفیت تمامی شهرنشینان در معرض آغشته شدن امراض گوناگون تنفسی و قلبی قرار دارند.