کیفیت آموزش عمومی در آیینه‌ی نتایج کانکور

عبدالظاهر مدقق

در چند سال گذشته فهرست نتایج کانکور به صورت رسمی یا غیر رسمی در دست‌رس عموم قرار می‌گیرد. این فهرست حاوی اطلاعاتی است که از آن‌ها می‌توان استفاده‌های تحقیقاتی و مدیریتی کرد. آیا تا به‌حال از این منظر به این منبع معلوماتی نگریسته شده است؟

در ابتدا به مواردی از کاربردهای تحقیقی این منبع اشاره می‌شود:

1. اگر به مجموع فایل‌های نتایج کانکور در سال‌های مختلف دست‌رسی داشته باشیم، یکی از استفاده‌هایی که می‌توان از آن داشت، یک بحث فرهنگی است. نام‌گذاری یکی از شاخص‌هایی است که دیدگاه، باورها و ارزش‌های جامعه در آن انعکاس داده می‌شود. در این فایل‌ها به نام شاگردان سال‌های مختلف دست‌رسی داریم. با یک نگاه گذرا می‌توان نام‌ها را مورد مطالعه قرار داد. مثلا شاگردانی که در سال 87 امتحان کانکور داده‌اند، در بین شان کدام نام‌ها بیش‌ترین فراوانی را دارند. به عبارت دیگر اگر به این صورت جست‌وجو شود که 10 نام با بیش‌ترین تکرار کدام نام‌ها است، شاید به نتایج جالبی دست یابیم. با مرور این نام‌ها می‌توانیم تغییراتی را در الگوی نام‌گذاری به عنوان شاخصی فرهنگی به صورت سال‌به‌سال مشاهده کنیم. فاصله‌ی ده ساله را اگر ببینیم می‌توانیم تغییرات را به وضوح درک کنیم.
2. مورد استفاده تحقیقی دیگر تغییراتی است که در موضوع جنسیت رخ داده است. این منبع می‌تواند در مورد تغییرات در تعداد، انتخاب رشته و رشد نمرات معلومات مناسبی را در اختیار ما قرار دهد.
3. تغییرات در نرخ قبولی در سطح هر ولایت و در سطح ملی یکی از موضوعاتی است که می‌توان از این منبع معلوماتی آن‌ها را به‌دست آورد.
4. مهم‌ترین استفاده‌یی که می‌توان از این منبع معلوماتی داشت، استفاده برای سنجش کیفیت معارف است. اگر بخواهیم معارف کشور را ارزیابی کنیم، این منبع معلوماتی می‌تواند پیش‌رفت معارف را در سطح نتایج(outcome) بسنجد.

کیفیت آموزش به چه معنا است؟

وقتی سخن از کیفیت در آموزش به میان می‌آید با انبوهی از تعاریف روبه‌رو هستیم. بنابراین در ابتدا لازم است منظور خویش را از کیفیت واضح سازیم. کیفیت آموزش گاهی به معنای رعایت استندردها و معیارها در منابع (Input) است. منابع در آموزش عمدتا شامل معلم، صنف درسی، تجهیزات آموزشی و دست‌رسی به خدمات حمایتی مانند آب آشامیدنی و سایر موارد است. گاهی منظور از کیفیت معارف، در نظر گرفتن استندردها و معیار‌ها در پروسه‌ها است. پروسه‌های آموزشی شامل ساعت درسی و شیوه‌های تدریس است. در معنای سوم کیفیت آموزش به کیفیت نتیجه(impact/outcome/output)  اشاره دارد. آن‌چه را به طور مشخص می‌توان مصداق کیفیت نتیجه بدانیم، اندازه و سطح یادگیری است. این‌که شاگرد به چه اندازه و در چه سطحی (سطح حفظ، فهمیدن، به‌کاربستن) یاد می‌گیرد شاخص اصلی برای کیفیت آموزشی است.

در این نوشته منظور از کیفیت آموزشی، میزان یادگیری شاگرد است. کیفیت یادگیری با وجود آن‌که بحث بسیار پیچیده و چند بعدی است اما از دیرباز یکی از ابزار‌های پذیرفته شده برای سنجش یادگیری امتحان بوده است. با وجود این‌که در تئوری‌های جدید آموزش نگاه به امتحان به عنوان تنها ابزار برای سنجش یادگیری، آماج انتقادهای زیادی است اما هنوز به عنوان یکی از ابزار های در دست‌رس مورد تایید است.

امتحان کانکور ابزاری برای سنجش کیفیت آموزش

با توجه به شرایط موجود کشور، امتحان کانکور، با وجود انتقاداتی که بر آن وارد است، یکی از پروسه‌های نسبتا شفاف در حکومت بوده است. به احتمال زیاد درصدی قابل توجهی از شهروندان نسبت به شفافیت کانکور به طور نسبی باور دارند.

گرچه امتحان کانکور در اصل به عنوان ابزاری برای سنجش میزان توانایی‌های دانش‌آموزان برای ورود به تحصیلات عالی طراحی شده است، اما از آن می‌توان به عنوان ابزاری برای سنجش یادگیری در سطح ملی بهره گرفت. نتایج کانکور می‌تواند ابزاری برای رتبه‌بندی کیفیت در سطح ولایتی، ولسوالی/ ناحیه و حتا مکاتب استفاده کرد.

نابرابری در یادگیری در سطح ملی

در صورتی که نمره کانکور را شاخصی برای یادگیری در نظر بگیریم با وجود آن‌که اوسط نمرات در سطح ملی در سال‌های مختلف روند صعودی داشته اما وضعیت یادگیری در سطح ملی به شدت نابرابر است. در سال جاری، دامنه(range)  اوسط نمرات بین 162 تا 204 نمره بوده است. هرات با کسب 204 نمره بالاترین رتبه و بدخشان با کسب 162 نمره پایین‌ترین رتبه را از آن خود نموده است. در حالی‌که از شاگردان کابل به دلیل دست‌رسی بیش‌تر به خدمات آموزشی انتظار می‌رود به طور اوسط بالاترین نمره را به خود اختصاص دهد اما دیده می‌شود اوسط نمرات شاگردان در هرات 14 نمره از کابل بیش‌تر است و اوسط نمرات کابل با دایکندی صرفا 2 نمره تفاوت دارد.

هرات، کابل، دایکندی و فراه توانسته‌اند به طور اوسط بیش از 65 فیصد نمرات را به‌دست آورده‌اند. ولایت‌های نیمروز، غزنی، غور و بامیان توانسته‌‌اند بین 51 تا 65 فیصد نمرات را به‌دست آورند. به تعداد 26 ولایت دیگر اوسط نمرات شان کم‌تر از 50 فیصد است.

نابرابری در یادگیری در سطح ولایتی

همچنان تفاوت‌ها در سطح هر ولایت زیاد است. تفاوت در یادگیری در سطح ولایتی را می‌توان با آزمون انحراف استندرد سنجید. انحراف استندرد این نکته را نشان می‌دهد که اوسط به چه اندازه می‌تواند به طور دقیق نمایندگی کند. به عبارت دیگر انحراف استندرد به ما می‌گوید که اوسط نمرات به طور متوسط چقدر بالا و پایین است. انحراف استندرد در علم آمار، بدان معناست که نشان می‌دهد، در یک نمونه‌ی ارزیابی، داده‌ها چه قدر از عددی که به عنوان «حد اوسط» در نظرگرفته شده، فاصله دارند. ‌در نمونه هرات عدد 44.6 به این معنا است که اوسط نمرات هرات (204.3) به طور متوسط 44.6 بیش‌تر یا کم‌تر است. به بیان ساده‌تر در نمونه‌ی هرات، اوسط نمرات 204.3 است، اما بر اساس جدول نتایج کانکور این ولایت، کسانی بالاتر از 300 نمره گرفته‌اند و شماری نیز در رده‌ی 200 نمره و کم‌تر از آن قرار دارند. عدد 44.6 یا انحراف استندرد همان تفاوت نمرات را نشان می‌دهد.

با توجه به اندازه‌ی انحراف استندرد در ولایات ذیل به ترتیب تفاوت در یادگیری نسبتا زیاد است.

نتایج کانکور چارچوبی برای ارزیابی کیفیت تعلیمات عمومی

وزارت معارف، نهادهای مدنی و رسانه‌ها اگر بخواهند موثریت برنامه‌های تعلیمات عمومی را به صورت تخنیکی مورد ارزیابی قرار دهند، معلومات نتایج کانکور می‌تواند داده‌های مناسبی برای ارزیابی باشند. نتایج کانکور اگر معلومات بیش‌تری را در وضعیت عمومی شاگردان، انعکاس دهد، ارزیابی می‌تواند دقیق‌تر باشد.

یک مبنای ساده برای استفاده از نتایج کانکور برای ارزیابی موثریت آموزش عمومی که وزارت معارف متصدی آن است، استفاده از روش نمره‌گذاری رایج در تحصیلات عالی و معارف است. اگر 100 را نمره معیار قرار دهیم، در سه کتگوری یا بیش‌تر نمره‌ها را می‌شود طبقه بندی کرد. مثلا اگر نمره‌ی شاگرد کم‌تر از 50 باشد، به معنای ناکامی است. بین 51 تا 65 یا 70 می‌تواند نمره خوب باشد. نمره‌ی بیش‌تر از 65 یا 70 ‌را می‌توان نمره‌ی عالی تعریف کرد. کتگوری‌ها به هر شکل دیگری می‌تواند در نظر گرفته شود. مهم در آن توافق تعریف شده است.

به عنوان مثال در جدول صفحه بعد، اوسط نمره در صورتی که  بیش از 65 درصد، باشد نمره عالی در نظر گرفته شده است. در حالتی که اوسط نمره بین 50 و 65 درصد نمره قابل قبول است. اگر اوسط نمره کم‌تر از 50 درصد باشد، نمره مردودی/ ناکامی تلقی می‌شود.

نتایج کانکور می‌تواند مبنایی برای موثریت کار کارمندان و معلمان ذیدخل در تعلیمات عمومی در سطح ولایتی، ناحیه/ ولسوالی و حتا مکتب باشد.