در حالی‌که حدود دو قرن از ایجاد نخستین خط آهن در جهان می‌گذرد، اما افغانستانِ محاط به خشکه که در آن خط آهن ارزان‌ترین راه ترانزیتی و ترانسپورتی می‌تواند باشد، تاهنوز شبکه‌ی خط آهن ندارد.
اداره مستقل خط آهن افغانستان در تلاش ایجاد شبکه‌ی سراسری خط آهن این کشور است که به تازگی مطالعات تخنیکی – اقتصادی و سروی ۳۳۰۰ کیلومتر خط آهن این کشور را تکمیل کرده و قرار است تا سال ۲۰۳۰ میلادی به طول ۵۰۴۰ کیلومتر خط آهن در این کشور ساخته شود.
میرویس غفوری، رییس ساختمانی اداره مستقل خط آهن افغانستان به روزنامه‌ی اطلاعات روز می‌گوید که به تازگی مطالعات امکان‌سنجی و تخنیکی- اقتصادی ۳۳۰۰ کیلومتر خط آهن افغانستان تکمیل شده و آنان «مصمم اند تا بتوانند با فراهم شدن وجوه مالی مورد نیاز، فازهای بعدی ]پروژه‌های خط آهن[ تا مرحله ساخت آن‌ها را انجام دهند.»
شبکه‌ی خط آهن افغانستان
رییس ساختمانی اداره مستقل خط آهن افغانستان می‌گوید که شبکه‌ی خط آهن افغانستان در چهار کوریدور (دهلیز) تقسیم شده است و کارهای ابتدایی مجموع برنامه‌ی انکشاف خط آهن افغانستان که شامل ۵۰۴۰ کیلومتر میباشد، نهایی شده است.
دهلیز اول، دهلیز شمال به سمت شمال-غرب افغانستان است که از ولایت قندوز (بندر شیرخان) شروع و با گذشتن از ولایت‌های بلخ، جوزجان، فاریاب و بادغیس در بندر تجارتی تورغندی در ولایت هرات ختم می‌شود. طول این خط آهن براساس نقشه‌ی خط آهن افغانستان، ۱۲۵۷ کیلومتر است که کار ساخت آن در سال ۲۰۲۰ تکمیل می‌شود.
در مسیر این خط آهن بندرهای مهم تجارتی افغانستان با کشورهای آسیایی میانه قرار دارد. بندر شیرخان در قندوز افغانستان را با تاجیکستان، بندر حیرتان در مزار شریف افغانستان را با ازبکستان بندر آقینه در فاریاب و بندر تورغندی هرات افغانستان را با ترکمنستان وصل می‌کنند. از این چهار بندر و بندر اسلام‌قلعه، خط‌های آهن با خط اصلی وصل می‌شود که تاکنون کار ساخت خط آهن حیرتان- مزار شریف به طول ۷۵ کیلومتر، خط آهن ایستگاه آقینه به طول ۴.۵ کیلومتر و خط آهن ایستگاه تورغندی به طول ۱۳ کیلومتر ساخته شده است.
میرویس غفوری می‌گوید که این دهلیز جزء اولویت‌های اداره خط آهن و دولت افغانستان میباشد که مطالعات امکان‌سنجی و تخنیکی کامل آن انجام شده است.
دهلیز دوم، دهلیز غربی است که از ولایت هرات آغاز و با عبور از ولایت‌های فراه، نیمروز، هلمند، قندهار، زابل، غزنی، لوگر، کابل، پروان، بامیان و بغلان به ولایت قندوز ختم می‌شود. یک بخشی از این دهلیز که از هرات شروع و به بندر سپین بولدک قندهار ختم می‌شود، ۱۱۰۰ کیلومتر طول دارد.
در مسیر این خط آهن بندرهای تجارتی اسلام‌قلعه در هرات، زرنج در نیمروز، بهرامچه در هلمند و سپین بولدک در قندهار قرار دارد که براساس نقشه‌ی شبکه‌ی خط آهن افغانستان، خط‌های آهن از این بندرها به خط آهن اصلی وصل می‌شود. طولانی‌ترین آن خط آهن قندهار – سپین بولدک است که ۱۰۷ کیلومتر طول دارد.
بخش دوم این دهلیز (دهلیز شرقی) خط آهنی است که از قندهار شروع و به ولایت قندوز ختم می‌شود. این خط آهن براساس این نقشه، ۱۳۲۵ کیلومتر طول دارد.
دهلیز سوم، دهلیز شرقی است که از بندر تورخم در ولایت ننگرهار شروع و به پایتخت کشور ختم می‌شود. رییس ساختمان اداره خط آهن می‌گوید که مطالعات تخنیکی و اقتصادی مسیر تورخم- کابل- پروان- بامیان- بغلان- قندوز تکمیل شده است.
دهلیز چهارم، دهلیز مرکزی است که ۵۷۴ کیلومتر طول دارد. این دهلیز از هرات شروع و با گذشتن از ولایت‌های غور، دایکندی، بامیان و میدان وردک به کابل ختم می‌شود که مطالعات امکان‌سنجی این پروژه انجام شده است.
افغانستان در نظر دارد که تا سال ۲۰۳۰ شبکه‌ی خط آهن خود را بسازد. رییس ساختمانی اداره خط آهن می‌گوید: «پلان اداره خط آهن برای تکمیل شبکه‌ی خط آهن افغانستان این است که تا سال ۲۰۳۰ کار ساخت این شبکه تکمیل شود، اما پلان مشروط به این است که ما بتوانیم وجوه مالی مورد نیاز را تأمین بکنیم تا ساختمان این پروژهها را آغاز کنیم. باتوجه به این که هزینه ساخت پروژه‌های خط آهن نسبت به سایر پروژهها مخصوصاً سرک بسیار زیاد است، ایجاب این را می‌کند که ما با همکاری دولت افغانستان با دونرها، بانک‌ها و کشورهای همکار افغانستان ]گفت‌وگو و کار کنیم[. خوشبختانه ما در این راستا موفق بوده‌ایم و توانسته‌ایم وجوه مالی برخی از پروژه‌های زیر کار و پروژه‌هایی که قرار است کارش آغاز شود، را تمویل بکنیم.»
کدام پروژهها سروی و کار ساخت کدام پروژهها تکمیل شده است؟
چهار دهلیز با طول ۵۰۴۰ کیلومتر مجموع شبکه‌ی خط آهن افغانستان را تشکیل می‌دهند که از آن جمله مطالعات تخنیکی- اقتصادی ۳۳۰۰ کیلومتر خط آهن در دهلیزهای مختلف که در سال ۲۰۰۶ آغاز شد، به تازگی تکمیل شده است.
میرویس غفوری می‌گوید که مطالعات تخنیکی و اقتصادی پروژهها با در نظر داشت اولویت افغانستان انجام شده که در آن فاکت‌های چون مؤثریت اقتصادی، ظرفیت رشد اقتصاد افغانستان و ظرفیت وصل افغانستان به کشورهای منطقه و بازارهای بین‌المللی در نظر گرفته شده است.
به گفته‌ی او، از مجموع ۳۳۰۰ کیلومتر خط آهن، مطالعات تخنیکی پروژه‌ی بندر شیرخان قندوز- مزار شریف- میمنه- بادغیس- هرات با طول ۱۱۴۰ کیلومتر انجام شده است. بخش دوم مطالعات تخنیکی ۳۰۰ کیلومتر خط آهن از قندوز الی بندر آقینه کاملاً تکمیل شده و اسناد تدارکاتی آن آمده است و در صورت موجودیت بودجه، کار ساخت آن آغاز خواهد شد.
غفوری افزود که مطالعات تخنیکی پروژه‌ی خط آهن هرات- فراه- نیمروز- هلمند- قندهار- زابل- غزنی- لوگر- کابل، پروژه‌ی بند چهارم خواف- هرات به طول ۸۷ کیلومتر، مسیر تورخم- کابل- پروان- بامیان- بغلان- قندوز و چاه‌های نفتی دریای آمو در ولایت سرپل نیز انجام شده است.
براساس معلومات اداره خط آهن، افغانستان در حال حاضر ۱۸۵ کیلومتر خط آهن دارد که از آن به منظور ترانزیت کالاهای تجارتی استفاده می‌شود. خط آهن حیرتان- مزار شریف با خطوط فرعی آن به طول ۱۰۶ کیلومتر تکمیل شده است. پروژه‌ی بندر آقینه با طول ۴.۵ کیلومتر خط آهن ساخته شده و پروژه‌ی ایستگاه تورغندی با طول ۱۳ کیلومتر نیز اخیراً بازسازی و مورد بهره برداری قرار گرفته است.
از مجموع ۱۸۵ کیلومتر خط آهن ساخته شده در افغانستان، کار ساخت بند سوم پروژه‌ی خواف- هرات به طول ۶۲ کیلومتر تکمیل شده است. آقای غفوری می‌گوید یک تا دو ماه دیگر این پروژه به بهره برداری سپرده خواهد شد.
مراحل مطالعات پروژه‌های خط آهن و کشورهای کمک کننده در افغانستان
مطالعات پروژه‌های خط آهن در سه مرحله انجام می‌شود. مرحله‌ی اول، مطالعات امکان‌سنجی است که در آن از طریق نقشه و ستلایت مسیر ابتدایی خط آهن تثبیت می‌شود و همچنان بررسی می‌شود که ساخت این پروژه از لحاظ تخنیکی، اقتصادی و اجتماعی امکان‌پذیر هست یا نه.
مرحله‌ی دوم، مطالعات تخنیکی و اقتصادی پروژه است که در آن دیزاین ابتدایی پروژه انجام می‌شود. مطالعات اجتماعی مسیر و اثرگذاری بر مردم در این بخش ارزیابی می‌شود. پروژه از لحاظ اقتصادی و مفیدیت آن بررسی می‌شود و نیز اثرات محیط زیستی پروژه در این بخش انجام می‌شود.
مرحله‌ی سوم، دیزاین پروژه است که پس از تکمیل تمام پروسه‌های مطالعاتی و با در نظر داشت موجودیت هزینه‌ی آن انجام می‌شود. در این بخش مسیرهای عبور خط آهن از نزدیک سروی شده و تمام احجام کاری پروژه و مسیر اصلی آن تعیین می‌گردد. مرحله‌ی چهارم، آغاز کار ساختمانی است.
رییس ساختمانی اداره مستقل خط آهن می‌گوید که تاکنون بانک انکشاف آسیایی بزرگ‌ترین حامی و شریک پروژه‌های خط آهن افغانستان بوده و ایران، پاکستان، چین و برخی از کشورهای آسیایی میانه نیز در این زمینه همکاری کرده‌اند.
به گفته‌ی او، بخش مطالعات و ساخت پروژه حیرتان- مزار شریف با کمک بانک انکشاف آسیایی، مطالعات پروژه‌های تورخم- جلال‌آباد و اسپین بولدک- قندهار براساس یک تفاهم‌نامه از سوی پاکستان، مطالعات تخنیکی خط آهن شبرغان- فاریاب- بادغیس- هرات به طول ۶۵۷ کیلومتر با همکاری کشور چین، مطالعات تخنیکی و اقتصادی خط آهن هرات- قندهار- کابل توسط کشور چک و مطالعات پروژه‌ی خواف- هرات با کمک مالی ایران انجام شده است.
هزینه‌ی ساخت شبکه خط آهن افغانستان
میرویس غفوری می‌گوید که هزینه‌ی ساخت پروژه‌های خط آهن در افغانستان با توجه به جغرافیای کوهستانی آن نسبت به پروژه‌های دیگر از جمله سرک بیشتر هزینه دارد و تخمین آن نیز دشوار است.
چند ماه پیش عبدالباری صدیقی، رییس پیشین اداره‌ی مستقل خط آهن به اطلاعات روز گفته بود که در یک مسیر عادی بودجه‌ی ساخت یک کیلومتر خط آهن بین ۱.۵ میلیون تا ۱.۷ میلیون دالر تخمین زده می‌شود. با این حساب اگر هزینه‌ی یک کیلومتر خط آهن را ۱.۵ میلیون دالر در نظر بگیریم، ساخت ۵۰۴۰ کیلومتر خط آهن در افغانستان بیشتر از ۷.۵ میلیارد دالر هزینه بر می‌دارد.
اهمیت توسعه‌ی خط آهن در افغانستان
در سال ۲۰۱۲ میلادی اداره‌ی خط آهن افغانستان از طریق شورای وزیران تصویب شد و در سال ۱۳۹۶ با ۳۲۶ کارمند یک اداره مستقل ایجاد شد. این اداره در ۲۰۱۳ عضویت سازمان بین‌المللی خط آهن (U.I.C) که توسعه‌ی پایدار انتقالات خط آهن برای تمام کشورها را هدف خود عنوان کرده، به‌دست آورد. با عضویت افغانستان در این سازمان، امکان آن وجود دارد که قطارها از افغانستان به سوی شرق تا چین و به غرب تا پاریس سفر کنند.
افغانستان پس از پیوستن به سازمان‌های بین‌المللی خط آهن شماره‌‌ی کشوریِ ۶۸ را در سیستم بین‌المللی خط آهن جهانی به‌دست آورد. این شماره به معنای اعتبار بین‌المللی خط آهن افغانستان است. این شماره به افغانستان امکان آن را می‌دهد که بارهای تجارتی خود را از هر نقطه‌ی جهان با استفاده از این خط آهن انتقال دهد.
امروزه ترانزیت جاده‌یی جواب‌گوی انتقالات محموله‌هایی با حجم بزرگ نیست و از توسعه‌ی خط آهن در افغانستان به‌عنوان تنها گزینه‌ی پاسخگو یاد می‌شود. از طرفی، شبکه‌ی خطوط آهن در مرزهای افغانستان متوقف شده است که با وصل شدن افغانستان به خط آهن منطقه‌یی، هم برای کشورهای منطقه و هم برای افغانستان فرصت‌های خوب اقتصادی فراهم می‌شود.
خط آهن یک صنعت جدید در افغانستان بوده که تأسیسات، نهادهای اداری و خدماتی، نهادهای تخنیکی، تحقیقاتی و توسعه‌یی مرتبط به این صنعت هنوز در کشور وجود ندارد و اگر جدیداً ایجاد گردیده هم بسیار مبتدی و فاقد تجربه‌ی لازم‌اند. از طرف دیگر نیروی کادری متخصص این صنعت نیز اندک و انگشت‌شمار است. این خلاها سبب می‌گردد تا فعالیت‌ها در این زمینه نارسا و با سکتگی همراه باشد و هزینه‌ی کار در این عرصه را بیش از پیش افزایش دهد. افزون بر این، ناامنی و وضعیت بد اقتصادی افغانستان نیز از چالش‌های فراراه ساخت شبکه‌ی خط آهن این کشور است.