وقوع زلزله‌یی با قدرت 7.5 درجه (ساعت 1 و 30 دقیقه بعد از ظهر 26 ماه اکتوبر سال 2015 میلادی) در امتداد کوه‌های هندوکش در افغانستان، ، یکی از زلزله‌های بزرگ این منطقه طی یک قرن خوانده شد. علت وقوع این زلزله گسل معکوس زمین بود. مرکز این زلزله در حدود 70 کیلومتری جنوب‌شرق شهر فیض‌آباد، مرکز ولایت بدخشان، و در عمق حدود 200 کیلومتری سطح زمین بوده است. این زلزله برخلاف زلزله‌ی 7.6 ریشتری که در سال 2005 در پاکستان رخ داد، خسارات و تلفات کمتری از خود برجای گذاشت. این زلزله‌ی مهیب 296 نفر را در افغانستان و پاکستان کشت و 1730 نفر را زخمی ساخت. پس از وقوع این زمین‌لرزه، افغانستان شاهد چندین زلزله‌یی نسبتاً خفیف دیگر نیز بوده است. در آخرین مورد، به روز یک‌شنبه، ساعت 2 و 58 دقیقه‌ی بعد از ظهر، زمین لرزه‌یی به‌شدت 6.6 درجه ریشتر شرق کشور و بخش‌هایی از پاکستان و هند را تکان داد.
پس از وقوع این زلزله‌یی به قدرت 7.5 درجه ریشتر در ماه اکتوبر سال گذشته، مقام‌های کشور تاجیکستان در مورد دریاچه‌ی «سریز» هشدار داده و اعلام کردند که حجم آب خروجی از دریاچه‌ی سریز افزایش یافته و آنان در پی تخلیه‌ی برخی روستاهای واقع در مسیر این دریاچه هستند. پس از آن این مسأله در جلسه‌ی شورای وزیران افغانستان مطرح شده و به وزارت خارجه وظیفه سپرده شد تا در مورد خطرات احتمالی دریاچه‌ی سریز با مقام‌های تاجیکستان به تماس شده و آخرین گزارش‌ها در مورد این دریاچه را در جلسه‌ی بعدی شورای وزیران ارائه کند.
شما از سد سریز چه می‌دانید؟ در کجاست و جاری شدن آب آن، چه تهدیدهایی را متوجه افغانستان می‌سازد؟
سد سریز؛ نازنین یا اژده‌های خفته
105 سال قبل از امروز، ساعت یازده و پانزده دقیقه‌ی شب، 18 فبروری سال 1911 در اثر یک زلزله‌ی روستای «اُسای» در ناحیه‌ی روشان، در کوه‌های پامیر در ولایت بدخشان تاجیکستان، زیر کوه‌پاره‌هایی ماند که بر سر راه رودخانه‌ی مرغاب افتاد و دِه «سریز» زیر آب رفت؛ آبی که در پشت کوه‌پاره‌های یاد شده جمع شده بود.
از تمام ساکنان روستای اُسای، تنها یک پیر مرد و دو پسربچه زنده ماندند و 57 نفر دیگر در زیر کوه‌پاره جان باختند. تمام حیوانات خانگی و احشام این منطقه تلف شد و در روستای دیگر نیز چندین نفر کشته شدند. در مجموع این زلزله 105 کشته برجای گذاشت. شدت این زلزله 7.4 درجه ریشتر بود و رصدخانه‌ی «پولکاوا» واقع در نزدیکی شهر «سن پترزبورگ» این زلزله را احساس کرد.
پس از مسدود شدن مجرای رودخانه، خطر زیر آب ماندن روستای سریز و سه روستای دیگر همچنان وجود داشت. ساکنان سریز، روستا، خانه‌ها، درخت و باغ‌زاران‌شان را رها کرده به قلمرو ناحیه‌ی شغنان، به ده سرحد بدچار، کوچیدند. جایی‌که کوه‌پاره افتاده بود، کول جدیدی پیدا شد و روستای سریز را بلعید. مردم روستاهای پایین آب رودخانه‌ی مرغاب، تنها بعد از 45 روز از این فاجعه خبر شدند.
دریاچه‌ی سریز 62 کیلومتر طول و 3300 متر عرض دارد و عمق آن به 500 متر می‌رسد. حجم آب این دریاچه به 17 میلیارد متر مکعب می‌رسد که وزن تقریبی آن به‌طور میانگین به 19 میلیون تن تخمین زده می‌شود. علاوه بر رود مرغاب، 16 رود بزرگ و 17 رود کوچک دیگر نیز در این دریاچه می‌ریزد.
تحقیقات درباره‌ی سریز
پس از وقوع فاجعه، والی منطقه‌ی روشان به قلعه‌ی نظامی روسیه که در ده خاروغ واقع بود، خبر داد. روسها که در آن زمان پامیر را در تصرف خود داشتند، تنها از ماه اکتوبر سال 1913 به تحقیق درباره‌ی این سد پرداختند.
گریگوریی اندریویچ شپیلکو، سردار گروه نظامی روسها در قلعه‌ی نظامی خاروغ، که در عین حال به جغرافیاشناسی نیز مشغول بود، نخستین محقق این سد شناخته می‌شود. او بود که برای نخستین‌بار از آن به بنام «سد سریز» یاد کرد.
مسکو تا سال 1991، سال استقلال تاجیکستان، مراقبت این سد را زیر مراقبت اداره‌ی آب و هواشناسی روسیه قرار داده بود. تمام فعالیت‌های مربوط به این بند، در مسکو تهیه می‌شد و امور مربوط به این بند مستقیماً تحت نظر مسکو بود. پس از سال 1991 میلادی، کمیته‌ی امور اضطرار تاجیکستان مراقبت این بند را به عهده گرفت. این کمیته، نهاد ویژه‌یی را با عنوان «ریاست استفاده از سیستم اوسای و مسایل بند سریز» تأسیس کرد و در آن متخصصان زیادی را گماشت.
توسط یک طرح مشترک دولت تاجیکستان، حکومت سویس و بانک جهانی در قلمرو این بند، یک دستگاه مدرن رقمی و ماهواره‌ای نصب شد. قدم مسکه‌یف، یکی از مسئولان کمیته‌ی امور اضطرار تاجیکستان، به تاریخ 19 فبروری 2011 به بی‌بی‌سی گفته بود که حالا ما می‌توانیم از دوشنبه، پایتخت تاجیکستان، حرکت آب، موج‌های سریز، لپش آب آن، حرکت باد، حرارت هوا، زلزله و غیره را تحت مشاهده‌ی دایمی قرار دهیم و دستگاه‌های فنی به ما امکان می‌دهند هر ساعت از وضع این بند معلومات دریافت کنیم.
آقای مسکه‌یف گفته بود که در طول پنج سال اخیر سطح آب این بند افزایش یافته است. در سال 2006 سطح آب تا 1 متر و 9 سانتی‌متر و در چهار سال دیگر تا 25 سانتی‌متر بالا رفته است.
خطرات احتمالی بند سریز
وقوع یک زمین‌لرزه، افزایش سطح آب و ریختن کوه‌پاره‌های اطراف این بند، می‌تواند این سد را بشکند. در صورت وقوع هریک از این سه عامل و تخریب دریاچه‌ی سریز، هزاران خانه در چهار کشور منطقه، افغانستان؛ تاجیکستان؛ ترکمنستان و ازبکستان، در مسیر این دریاچه ویران خواهد شد.
براساس آخرین گزارش‌ها که در جلسه‌ی نهم حمل سال جاری در شورای وزیران ارائه گردیده است، درصورت وقوع زمین‌لرزه، «هفت میلیون تن» در کشورهای افغانستان، تاجیکستان، ازبکستان و ترکمنستان با تهدید مواجه خواهند شد که از این میان «یک‌ونیم میلیون نفر» را باشندگان افغانستان تشکیل می‌دهند.
کارشناسان در این مورد گفته‌اند در صورت تخریب این دریاچه، امواجی به ارتفاع 50 تا 200 متر تشکیل خواهد شد و در مدت دو روز همه‌ی آب آن به دریاچه‌ی اورال خواهد رسید.
یک زلزله‌ی قوی می‌تواند باعث شکستن این سد طبیعی شده و موج عظیمی از آب را به درون شهرها و روستاهای چهار کشور منطقه هدایت کند.
به نقل از «ایرنا»، خبرگزاری جمهوری اسلامی ایران، لئونید پاپروین، متخصص مطالعات ژئوفیزیک و ژنوزیست‌محیطی منطقه‌ی آسیای مرکزی به‌تاریخ 2 ثور 1393 گفت این سد طبیعی سرانجام در برخی نقاط شکسته خواهد شد.
به باور وی، پیش‌بینی تشخیص زمان چنین حادثه‌یی غیرممکن است «اما این اتفاق خواهد افتاد، فردا یا صد سال دیگر.»
گلسارا پولاتاو، یک مشاور ارشد سازمان ملل متحد در امور کاهش خطر بلایای طبیعی در اظهاری در همین تاریخ، اما بر این باور است که: «مطالعات اخیر نشان می‌دهد این سد طبیعی بسیار باثبات‌تر از پیش‌بینی‌های انجام شده است.» وی افزود: بسیاری از مردم در مورد آن مبالغه می‌کنند و آن فقط «وحشت اذهان عمومی» است.
اهمیت سد سریز
در سال 1389 امام‌علی رحمان، رییس‌جمهور تاجیکستان، در پیام خود به پارلمان این کشور گفت: «پیشنهاد قبلی ما برای تأمین آب مصفای نوشاکی (آشامیدنی) برای مردم منطقه از کول بلندکوه سریز هنوز هم باقی است. طبق آیین‌‌نامه‌ی سازمان ملل و مقررات دیگر حقوق بین‌المللی، هر یک کشور می‌تواند مستقلانه از ثروت‌های طبیعی‌اش برای رشد و ترقیات خود استفاده نماید.»
رییس‌جمهور تاجیکستان در چندین همایش جهانی، مسأله‌ی بهره‌بری از ذخیره‌ی بزرگ آب آشامیدنی سد سریز را مطرح کرده است. او گفته است سریز یک منبع بکر و دست‌نخورده‌ی آب تازه‌ی آشامیدنی است و فروش آن می‌تواند درآمد هنگفتی را برای تاجیکستان به‌همراه داشته باشد.
علاوه بر این‌که آب این دریاچه می‌تواند آب آشامیدنی کشورهای منطقه را تأمین کند، قادر است هفت میلیون هکتار زمین را در افغانستان آبیاری کند. در کنار این، سد سریز منبع مناسبی برای احداث ایستگاه‌های تولید انرژی برق آبی روی پنج رود منتهی به این دریاچه است.
افزون بر این، تاجیکستان تصمیم دارد تا از طریق فروش آب این دریاچه، سالانه 100 میلیون دالر درآمد کسب کند.
معاون دبیرکل سازمان ملل متحد، گین چندره چریه، هنگامی که سفری به این منطقه داشت، گفته بود نمایندگان جامعه‌ی جهانی با چشمان خود یخچال‌های طبیعی، کوهستان‌های پربرف و ذخایر بزرگ آبی تاجیکستان را مشاهده کردند و این «قصر آب» یک «معجزه» است که می‌توان از این منبع به نفع کشورهای منطقه استفاده کرد.
در آن زمان ظاهر طنین، نماینده‌ی دایمی افغانستان در سازمان ملل، نیز گفته بود: شنیدم که سریز را «نازنین خفته» می‌نامند، ولی اگر ما بتوانیم از این منبع عظیم آب برای رفع مشکل آب شرب و تأمین انرژی کشورهای منطقه استفاده کنیم دیگر سریز نازنین خفته نخواهد بود و منبعی عالی برای زراعت، کشاورزی و پیشرفت خواهد بود.» (ایرنا)
در کنار نکات فوق، سد سریز یکی از محل‌های اصلی جلب توریسم در تاجیکستان است. به باور کارشناسان، طبیعت تکرارناپذیر سریز، می‌تواند برای جلب جهان‌گردان خارجی و داخلی یکی از منبع‌های سودآور اقتصادی برای تاجیکستان باشد. هرچند پس از دوران شوروی، هنوز سیاحان به آروزی خود نرسیده‌اند و برای رفتن به سریز اجازه‌نامه‌ی ویژه دریافت نکرده‌اند.
راه حل‌ها
از بند سریز به «اژده‌های خفته» تعبیر می‌شود. با رخنه‌افتادن در سد سریز، تو گویی اژدهایی دهان بازکرده شهرها و روستاها را می‌بلعد. چگونه می‌شود پای این اژده‌ها را بست و رامش کرد؟
پس از ایجاد شدن این بند بزرگ در دل کوه‌های پامیر، تاکنون چندین کنفرانس بین‌المللی در مورد خطرات احتمالی ناشی از شکستگی این سد و یافتن راه‌حل طولانی‌مدت که بتواند خطرات ناشی از ترکیدن این سد را بر طرف کند، در پایتخت تاجیکستان برگزار شده است.
یکی از راه‌حل‌هایی که می‌تواند مانع از شکست این بند بزرگ طبیعی شود، تخلیه‌ی آب آن از طریق لوله‌کشی‌ها یا از طریق تونل‌های متعدد و هدایت آب آن به کشورهای همسایه است. از این طریق می‌توان برای تأمین آب آشامیدنی، تولید انرژی برق و یا آبیاری زمین‌های زراعتی در کشورهای همسایه‌ی تاجیکستان سود جست.
سلطان‌شاه دلیاب‌اف، یک مهندس محلی از شهر خاروغ، در مورد استخراج آب این بند گفته است که انتقال آب سد سریز توسط لوله از قلمرو ازبکستان، ایران، عراق، و حاشیه‌ی خلیج فارس تا به شهر ابوظبی، پایتخت امارات متحده‌ی عربی، طرح ویژه به رییس‌جمهور تاجیکستان و فرهنگستان علوم این کشور ارسال کرده است.
این مهندس گفته است چون دولت‌های آسیای میانه در حال حاضر در خط استوا (ایکواتور) واقع شده، به آب آشامیدنی تازه نیاز شدید دارند و با امکانات فنی کنونی می‌توان آب این دریاچه را به این کشورها صادر کرد.
پایان
به تاریخ 9 حمل سال 1395، وزیر امور خارجه در رابطه با خطرات احتمالی بند سریز ولایت بدخشان تاجیکستان در جلسه‌ی شورای وزیران گزارش داد و گفت هرگونه تهدید آنی و فوری براساس گزارش‌های جمع‌آوری‌شده منتفی است اما روی دست گرفتن تدابیر احتیاطی مداوم توصیه می‌شود. در این گزارش همچنان تصریح شده بود که تمام تحقیقات و بررسی‌هایی‌که در سال‌های گذشته صورت گرفته است، بر استحکام این بند طبیعی تأکید می‌کند. پس از ارائه‌ی این گزارش، شورای وزیران کشور فیصله کرد تا «ارقام و معلومات دقیق و دست‌اول از مقام‌های تاجیکستان به‌دست آورده شود و زلزله‌های اخیر و عواقب و تأثیرات آن بر این بند مورد مطالعه و بررسی قرار گیرد. آخرین نتایج مطالعات و تحقیقات مؤسسات بین‌المللی مشخص شود و شبکه‌ی هشداردهی که از سوی تاجیکستان ایجاد و راه‌اندازی شده است با جانب افغانستان نیز در میان گذاشته شود تا جانب افغانستان نیز در جریان هرگونه تغییرات احتمالی قرار گیرد. در پایان رییس اجرائیه‌ی کشور هدایت داد تا هیأتی متشکل از وزارت خارجه و دیگر نهادهای ذیربط برای بررسی‌های بیشتر و هماهنگی لازم میان دو کشور عازم تاجیکستان گردد تا زمینه‌ی استفاده از نظام هشدار از سوی تاجیکستان فراهم شود.»