منبع: واشنگتن پست
نویسنده: لین اودانل
برگردان: حمید مهدوی
گنج‌هایی از گذشته‌ی بودایی افغانستان، که تا حدود زیادی به فراموشی سپرده شده است، زیر تپه‌های ریگی دورادور جاده‌ی ابریشم باستان، در مس عینک، همراه با مقدار کافی مس، دفن شده‌اند. ذخیره‌ی برآورد شده‌ی 5.5 تن مس، یکی از بزرگ‌ترین ذخیره‌های جهان، می‌تواند صادرات کلانی برای یک کشور جنگ‌زده‌ای باشد که شدیدا به اشتغال‌زایی و پول ضرورت دارد؛ اما این رگه‌ی بزرگ پیش‌بینی‌شده‌ی مس، آثار نادری را که از حاکمیت طالبان جان سالم بدر بردند و می‌توانند روزنه‌ای به سوی تاریخ غنی قبل از اسلام افغانستان باز کنند، نیز در معرض خطر قرار می‌دهد.
عبدالقادر تیمور، مدیر باستان‌شناسی در وزارت اطلاعات و فرهنگ گفت: «معدن مس و استخراج آن بسیار مهم است. اما مهم‌تر از آن، فرهنگ ملی ماست». «مس، یک منبع موقتی درآمد است. پس از آغاز استخراج، افغانستان برای سه یا چهار سال از آن نفع خواهد برد و سپس این منبع ختم می‌شود».
حکومت تصمیم دارد مواد نفتی و معدنی افغانستان را که ارزش آن 3 تریلیون دالر برآورد شده است و منبع دست‌نخورده‌ی درآمد برای دگرگون ساختن کشور است، استخراج کند. خروج نیروهای جنگی به رهبری ایالات متحده در اواخر 2014 و کاهش کمک‌های خارجی موازی با آن، حکومت را با کمبود پول مواجه کرده است. حکومت امیدوار است، توجه شرکت‌های جهانی را جلب کند تا نفت، گاز طبیعی و مواد معدنی، به‌شمول طلا، نقره و لاجورد آبی که کشور از دوران باستان به داشتن آن معروف بوده است را استخراج کند.
گروه متالورژی دولتی چین، در سال 2008 قرارداد 3 میلیارد دالری را امضا کرد که شهرک معدنی را در مس عینک با جنراتورهای برق، سرک، خطوط آهن و سهولت‌های ذوب ایجاد کند. کارگران محوطه‌ای برای سکونت ساختند؛ اما دو سال قبل به دلیل نگرانی‌های امنیتی از آنجا بیرون کشیده شدند. نظیف‌الله سالارزی، سخنگوی پیشین رییس جمهور اشرف غنی گفت که حکومت مصمم است این پروژه را تکمیل کند.
باستان‌شناسان در این محل تلاش می‌کنند تا خاک از روی گنجینه‌ی آثاری بردارند که پیشینه‌ی آن به حدود 2000 سال قبل بر می‌گردد، آثاری که بر یک تمدن بودایی که در سرتاسر هند و چین بسط یافت و به جاپان رسید، روشنی می‌اندازد.
باستان‌شناسی به نام عزیز وفا، در حالی که بلندی‌های سوراخ سوارخ تپه را که حفره‌های جام‌مانند دارد و زمانی در حفره‌ها پودر مس ذوب شده و روی ظرف‌های سفالی نقاشی می‌شدند، تجسس می‌کرد، گفت: «هرچه بیش‌تر تجسس می‌کنیم، بیش‌تر پیدا می‌کنیم». کاوش‌گران هنگام برهنه کردن پستی و بلندی‌های این شهرک، که زمانی میزبان خانقاه‌ها، کارگاه‌ها، کارخانه‌های ذوب و خانه‌سازی‌های استادانه بود، بشقاب‌های نقره‌ای، جواهرات طلایی و اسکلت انسان را یافته‌اند.
وفا پشت به غاری ایستاده است که در آن سه بودا دور یک زیارتگاه گنبدگونه نشسته‌اند. دوتای این بوداها سر ندارند؛ سر یکی از آن‌ها را غارتگران که از یک تونل وارد شده بودند، بریده‌اند. سر بودای دومی توسط باستان‌شناسان برداشته شده و همراه با هزاران عتیقه‌ی دیگر، در یک انبار گذاشته شده است.
اشیای قابل انتقال، به‌شمول مجسمه‌ها، سکه‌ها و ظرف‌های سفالین، در موزیم ملی در کابل نگهداری می‌شوند. اشیای کلان، به‌شمول گنبدهای مقبره که هشت متر عرض دارند و تندیس‌های راهبان ملبس که بلندی آن‌ها به هفت متر می‌رسد، در این محل کلان که مسدود است و نیروهای ویژه‌ی امنیتی از آن محافظت می‌کند، باقی مانده‌اند. محافظان مسلح در راه‌های منتهی به این محل صف کشیده‌اند و باستان‌شناسان به تیلفون و انترنت دسترسی ندارند.
کارشناسان باور دارند که راهبان مبلغ آیین بودایی، در قرن دوم پس از میلاد از هند آمده و در این‌جا ساکن شده‌اند. آن‌ها نیز مانند معدن‌چیان امروزی فریب مس را خوردند و از آن جواهرات و دیگر محصولات می‌ساختند تا در جاده‌ی ابریشیم، که چین را به اروپا وصل می‌کرد، بفروشند.
این محل در سال 1942 کشف شد و برای اولین بار در سال 1963 مورد بررسی قرار گرفت؛ اما در جریان تهاجم شوروی، جنگ داخلی و حکومت وحشیانه‌ی طالبان در اواخر دهه‌ی 1990، حفاری برای دو دهه متوقف شد. اسامه بن لادن در سال‌های قبل از حملات یازدهم سپتامبر 2001 و حمله‌ی به رهبری ایالات متحده به دنبال آن، در مس عینک یک اردوگاه آموزشی را اداره می‌کرد.
تا زمانی که مجسمه‌های غول‌پیکر بودای بامیان در سال 2001 توسط طالبان با دینامیت انفجار داده نشده بودند، معدود کسانی می‌دانستند که افغانستان زمانی امپراتوری ثروت‌مند و قدرت‌مند بودایی بوده است. این مسئله هنوز در برنامه‌ی درسی آموزش و پرورش محلی، که پیشینه‌ی قبل از اسلام این کشور را نادیده می‌گیرد، دیده نمی‌شود. اما بقایای ساییده شده‌ی پاهای عظیم در مس عینک، مجسمه‌های بسیار کلان بودا را گواهی می‌دهند که زمانی مانند برج براین دره حاکم بودند.
پایین بودن قیمت جهانی مس و کساد اقتصاد چین به باستان‌شناسان زمان داده است تا آثار بیش‌تری را کشف کنند و این در حالی است که حکومت نیز به دنبال یافتن راهی است تا بدون خراب کردن و آسیب‌زدن به آثار [باستانی]، مس را استخراج کند.
ماسانوری ناگاوکا، مسئول امور فرهنگی یونسکو در افغانستان گفت، حکومت افغانستان از اداره‌ی فرهنگی سازمان ملل متحد خواسته است تا محل‌های استخراج معدن را سروی کند و برای محافظت و نگهداری میراث فرهنگی نقشه بکشد. این درخواست، ریشه در امیدواری به روزهای بهتر دارد؛ زمانی که جهان‌گردان جای محافظان عصبی و هیجان‌زده‌ای را خواهند گرفت که از این دره دیده‌بانی می‌کنند.
یک گروه مبارزه با فساد که دیده‌بان شفافیت افغانستان نامیده می‌شود، در گزارشی گفت که ارزش باستان‌شناسی این محل «از چرخه‌ی حیات معدن عینک بیش‌تر طول خواهد کشید». «آثار باستانی‌ای که یافت شده‌اند، می‌توانند به صورت دایمی جهانگرد جذب کنند و نماد جدیدی از اساس تاریخی این منطقه و مردم ارائه خواهند داد».